کتیبه خشایارشا در وان

کتیبه خشایارشا در وان ابتدا به دستور داریوش شاه اقدامات اولیه آن مانند ایجاد قاب اصلی بر روی صخره، آماده گردید ولی به دلیل مرگ وی، متن آن به دستور ودر زمان فرزندش «خشایارشا اول»، حک گردید.

در حدود 521 پیش از میلاد و به دستور پادشاه ایران «داریوش اول» در خصوص ایجاد الفبایی جدید، دستورات و احکام حکومتی از طریق کتیبه هایی که در اقصی نقاط قلمرو پهناور امپراتوری ایران حک می گردید،ه اطلاع عموم می رسید. این کتبیه که عموما به زبان پارسی باستان و برخی از زبان های رایج و مهم آن منطقه حک می گردید، موجب می شد تمامی مردم بتوانند از قوانین و دستورات تعیین شده، اطلاع یابند؛ البته، گاهی نیز این کتیبه ها به منظور گرامی داشت پادشاهان و به نشانه احترام به آنها یا خدایان، حک می شدند.

مروری بر حکومت های حاکم بر وان

شهر وان از نخستین و قدیمی ترین سکونتگاه های انسان ها که به واسطه مجاورت با دریاچه وان، مکانی ایده آل برای تشکیل تمدن و شکوفایی آن بوده، قدمت آن به گذشته های بسیار دور و مصادف با حکومت یونان باستان، برمی گردد؛ همین ویژگی موجب شد همواره حکومت های مختلفی سعی بر تصرف آن داشته، ولی ساخت قلعه وان به عنوان یکی از مستحکم ترین استحکامات که از برخی موانع طبیعی مانند صخره های بلند و سطوح شیب دار جهت مقابله در برابر هجوم دشمنان بهره می برده، موجب شده بیش از پیش بر اهمیت و نقش پررنگ آن در منطقه افزوده شود.

در بین مهم ترین حکومت هایی که بر این منطقه تسلط داشته و سال ها فرمانروایی کرده اند، می توان به امپراتوری هخامنشان اشاره داشت. طی این دوره، قلعه وان جزوی از شهر «توشپا (Tušpa)» به عنوان پایتخت پادشاهی «اوراتو (Urartu)» و تحت حاکمیت ایران باستان بوده است.

تاریخچه کتیبه خشایارشا در وان

همزمان با دوره های پایانی پادشاهی داریوش اول در ایران، وی دستور به نگارش کتیبه ای بر روی یکی از صخره های نزدیک قلعه وان را صادر نمود که در طول حیات وی، صرفا ساخت قاب و چهارچوب آن به اتمام رسید؛ از این رو، پس از وی «خشایارشا» فرزند و جانشینش، کار اتمام ساخت کتیبه مزبور را وظیفه خود دانسته و دستور به اتمام آن داد. این کتیبه که در ضلع جنوبی قلعه وان و در ارتفاع 20 متری از سطح زمین حک گردیده، به خط میخی در 3 ستون و سه زبان: پارسی باستان، ایلامی و بابلی در 27 سطر، می باشد.

امروزه این کتیبه، تنها کتیبه مربوط به دوره هخامنشی در خارج از مرزهای ایران بوده که همین امر، اهمیت آن را در بیشتر می کند. در ادامه، به متن حک شده در کتیبه خشایار ا در وان، اشاره خواهیم کرد.

متن کتیبه خشایارشا اول

«اهورامزدا خدایی است بزرگ، بزرگ ترینِ خدایان که زمین را آفرید که آسمان را آفرید که مردم را آفرید که شادی را برای مردم آفرید که خشایارشا را شاه کرد، یگانه فرمانروای بسیاری.

من خشایارشا، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه مردمان بسیار، شاه در این زمین دور و پهناور، پسر داریوش شاه هخامنشی. داریوش شاه که پدرم بود، به خواست اهورامزدا، بناهای زیبایی ساخت و او دستور داد این کتیبه حک شود. اما نوشته ای در آن کنده نشد و پس از آن، من دستور دادم این نوشته کنده شود. باشد که اهورامزدا و خدایان دیگر مرا نگاه دارند، شهریاری مرا، و آنچه که من ساخته ام.»

بررسی متن کتیبه خشایارشا در وان

خشایارشا اول، در جمله آغازین از اهورامزدا یاد می کند و بدین ترتیب خود را به دین پدرش داریوش متصل می کند و از زبانی مشابه زبانی استفاده می کند که پدرش برای کتیبه های شاهنشاهی خود در ایران به کار می برده است. در این کتیبه، خشایارشا یکم به وضوح نشان می دهد از طریق مشروعیت بخشیدن به خدای خود یعنی «اهورامزدا» که خدای خدایان ایران باستان می باشد، سلطنت می کند. همچنین، وی با ذکر تبار خویش از داریوش، اظهار می دارد فرمانروای قانونی امپراتوری هخامنشی و نیز فرزند خلفی برای پدرش می باشد، زیرا کار ناتمام وی را به سرانجام رسانده است.

ارزیابی کتیبه خشایارشا اول در وان

با ارزیابی دقیق متن کتیبه خشایارشا در وان، می توان پیام های متعددی را از آن استنباط نمود است؛ در همین راستا، پروفسور «اِلسپت آر. ام. دوسینبر (Elspeth R. M. Dusinberre)» محقق و استاد دانشگاه «کلرادو بولدر (Colorado Boulder)» در امریکا در رشته تعاملات فرهنگی در آناتولی با تاکید بر تاریخ امپراتوری هخامنشی (550-330 قبل از میلاد)، این کتیبه آشکارا دامنه پادشاهی هخامنشی را حتی تا کوه ها و دره های آناتولی، نمایش داده و استفاده از «زبان های بین النهرینی و پارسی» در بیان آن، حاکی از اقتدار پادشاههان هخامنشی و اظهارات قاطعانه آنها ای در قلمروشان می باشد.

وی همچنین معتقد است: "متن کتیبه خشایارشا بیانگر یک فرمانروای فاتح و با قدرت است که اکنون بر سرزمین های باستانی اورارتو، اعمال قدرت می کند." از سوی دیگر، با توجه به تاریخچه طولانی درگیری نظامی بین اورارتوها و آشوریان (Assyrians)، انتخاب زبان های بکار رفته در این کتیبه، تاکییدی آشکار بر حاکمیت و برتری هخامنشیان بر بخش های غربی آنتولی (ارمنستان و ترکیه امروزی)، می باشد. به نظر اِلسپت آر. ام. دوسینبر: «حک شدن متن کتیبه به زبان های ایلامی و بابلی از جمله مهم ترین زبان های بین النهرینی، تاکید مهم دیگری بر برتری ایرانیان هخامنشی بر مردمان باستانی بین النهرین است».

در همین راستا، «آملی کورت (Amélie Kuhrt)» مورخ و تاریخ نگار بریتانیایی تاریخ خاورنزدیک، معتقد است: "شخصا متعجبم چرا داریوش شاه، این مکان خاص را برای حک شدن کتیبه انتخاب کرده است؛ هرچند کتیبه مزبور در موقعیت مکانی ویژه ای قرار دارد، اما با وجود این، دلیل داریوش شاه برای تاکید بر حک شدن آن در این مکان، ناشناخته می باشد. شاید بتوان یکی از دلایل این امر را، وقوع نبردهای فراوان در این منطقه دانست."

«لُری خاچادوریان (Lori Khatchadourian)، نیز که مورخ و متخصص تاریخ باستان خاورنزدیک در دانشگاه کالج لندن می باشد، در رابطه با محل حک شدن کتیبه هخامنشی در وان، می گوید: "انتخاب این مکان خاص، صرفا برای نشان دادن این منطقه تحت حاکمیت قدرتمند هخامنشی بوده و داریوش شاه و خشایار شاه با دستور حک کردن آن بر روی دیواره قلعه توشپا که پیش تر در حاکمیت پادشاهی اورارتوها بوده، سعی بر مستحکم تر کردن پایه های اقتدار خود در این منطقه داشته اند که حالا جزوی از امپراتوری هخامنشی است."

نحوه دسترسی به کتیبه خشایارشا

این کتیبه که فاصله چندانی با شهر ندارد، در نزدیکی دریاچه وان قرار بوده و می توان با رفتن به قلعه تاریخی وان، از این جاذبه تاریخی نیز بازدید کرد. جالب است بدانید، کتیبه خشایارشا توسط یک زوج جهانگرد ایرانی به نام های «قیدی» در سال 1386 (2008)، کشف شد. اگر شما هم علاقه مند به بازدید از این کتیبه باستانی، دریاچه وان و قلعه این شهر می باشید، می توانید سفر جذاب خود را با رزرو بلط هواپیما و هتل و نیز کرایه خودرو از گوتوسفر (www.GotoSafar.com)، انجام دهید.